వికీపీడియా

భారతరత్న

భారత దేశపు అత్యున్నత పౌర పురస్కారం

భారతరత్న పురస్కారం భారతదేశంలో పౌరులకు అందే అత్యుత్తమ పురస్కారం. ఇది జనవరి 2, 1954లో భారతదేశ మొదటి రాష్ట్రపతి డా. రాజేంద్ర ప్రసాద్ చేత స్థాపించబడింది. ఈ పౌర పురస్కారం కళ, సాహిత్య, విజ్ఞాన, క్రీడారంగాలలో అత్యుత్తమ కృషికి ప్రధానం చేస్తారు. ఇప్పటివరకు నలభైఐదు మందికి ఈ పురస్కారాన్ని ప్రధానం చేశారు. వారిలో ఇద్దరు విదేశీయులు కూడా ఉన్నారు. ఈ పురస్కారం 1977 జూలై 13 నుండి 1980 జనవరి 26 వరకు జనతా పార్టీ పాలనలో కొద్దికాలం పాటు నిలిపివేయబడింది. ఒకే ఒక్కసారి 1992లో సుభాష్ చంద్రబోస్కు ఇవ్వబడిన పురస్కారం చట్టబద్ధ సాంకేతిక కారణాల వల్ల వెనుకకు తీసుకొనబడింది.

భారతరత్న
పురస్కారం గురించి
ఎలాంటి పురస్కారం జాతీయ పౌరపురస్కారం
మొదటి బహూకరణ 1954
క్రితం బహూకరణ 2024
మొత్తం బహూకరణలు 45
బహూకరించేవారు
భారత ప్రభుత్వం
ముఖభాగం రావి ఆకుపై సూర్యుడి చిత్రం, దేవనాగరి లిపిలో "భారతరత్న" అనే అక్షరాలు
వెనుకవైపు ప్లాటినం భారత జాతీయ చిహ్నందానిక్రింద దేవనాగరి లిపిలో వ్రాయబడ్డ సత్యమేవ జయతే అనే అక్షరాలు
రిబ్బను

ఎలాంటి జాతి, ఉద్యోగం, స్థాయి లేదా స్త్రీ పురుష వ్యత్యాసం లేకుండా ఈ పురస్కారం ఇవ్వబడుతుంది. ఈ పురస్కారగ్రహీతల జాబితాను ప్రధానమంత్రి రాష్ట్రపతికి సిఫారసు చేయవలసి ఉంటుంది. భారతరత్న పొందిన పౌరులకు 7వ స్థాయి గౌరవం లభిస్తుంది (మొదటిది ఆరూ- రాష్ట్రపతి, ఉపరాష్ట్రపతి, ప్రధానమంత్రి, రాష్ట్ర గవర్నర్లు, మాజీ రాష్ట్రపతులు, ఉపప్రధాన మంత్రి, ముఖ్య న్యాయాధీశులు). కానీ ఈ గౌరవం వలన ఎలాంటి అధికారాలు లేదా పేరు ముందు ప్రత్యేక బిరుదులూ రావు.

ఈ పురస్కారం పొందిన విదేశీయుల జాబితాలో సరిహద్దు గాంధిగా పేరుపొందిన ఖాన్ అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్ (1987), నెల్సన్ మండేలా (1990) ఉన్నారు.

చరిత్ర

1954, జనవరి 2వ తేదీన రెండు పౌర పురస్కారాలను ప్రారంభిస్తున్నట్లు భారత రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి ఒక ప్రకటన జారీ అయ్యింది. వాటిలో మొదటిది అత్యున్నత పౌర పురస్కారం భారతరత్న కాగా, రెండవది దానికన్నా తక్కువ స్థాయి గల మూడంచెల పద్మవిభూషణ్ పురస్కారం. పద్మవిభూషణ్ పురస్కారం ప్రథమ, ద్వితీయ, తృతీయ వర్గాలుగా విభజించారు.[1] 1955, జనవరి 15న పద్మవిభూషణ్ పురస్కారాన్ని పద్మవిభూషణ్, పద్మభూషణ్, పద్మశ్రీ అనే మూడు వేర్వేరు పురస్కారాలుగా పునర్వర్గీకరించారు.[2]

భారతరత్న పురస్కారం కేవలం భారతీయులకే ప్రధానం చేయాలన్న నిబంధన ఏమీ లేదు. ఈ పురస్కారాన్ని భారత పౌరసత్వం స్వీకరించిన మదర్ థెరీసాకు 1980లో, మరో ఇద్దరు విదేశీయులు ఖాన్ అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్‌కు 1987లో, నెల్సన్ మండేలాకు 1990లో ప్రధానం చేశారు.[3]ప్రఖ్యాత క్రికెట్ క్రీడాకారుడు సచిన్ టెండూల్కర్‌కు తన 40వ యేట ఈ పురస్కారం లభించింది. ఈ పురస్కారం లభించినవారిలో ఇతనే అతి పిన్నవయస్కుడు, మొట్టమొదటి క్రీడాకారుడు.[4] సాధారణంగా భారతరత్న పురస్కార ప్రధాన సభ రాష్ట్రపతి భవన్, ఢిల్లీలో జరుగుతుంది. కానీ 1958, ఏప్రిల్ 18వ తేదీన బొంబాయిలో జరిగిన ఒక ప్రత్యేక కార్యక్రమంలో ధొండొ కేశవ కర్వేకు అతని 100వ జన్మదినం సందర్భంగా ఈ పురస్కారాన్ని అందజేశారు. ఇతడు జీవించి ఉండగా ఈ పురస్కారం అందుకున్నవారిలో అతి పెద్ద వయస్కుడు.[5] 2015 నాటికి ఈ పురస్కారాన్ని మొత్తం 45 మందికి అందజేయగా వారిలో 12 మందికి మరణానంతరం లభించింది[6].

చరిత్రలో ఈ పురస్కారం రెండుసార్లు రద్దు చేయబడింది[7]. మొదటి సారి మొరార్జీ దేశాయ్ ప్రధానమంత్రిగా గద్దెనెక్కిన తర్వాత 1977, జూలై 13వ తేదీన అన్ని పౌరపురస్కారాలను రద్దుచేశారు. తరువాత ఈ పురస్కారాలు 1980 జనవరి 25న ఇందిరాగాంధీ ప్రధాన మంత్రి అయిన తర్వాత పునరుద్ధరించబడ్డాయి.[8][9] 1992లో ఈ పురస్కారాల "రాజ్యాంగ సాధికారత"ను సవాలు చేస్తూ కేరళ, మధ్యప్రదేశ్ ఉన్నత న్యాయస్థానాలలో రెండు ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు దాఖలు కావడంతో ఈ పురస్కారాలను రెండవసారి రద్దు చేశారు. ఈ వ్యాజ్యాలకు ముగింపు పలుకుతూ 1995 డిసెంబరులో అత్యున్నత న్యాయస్థానం ఈ పురస్కారాలను మళ్ళీ పునరుద్ధరించింది[10][11].

నిబంధనలు

భారతరత్న పురస్కారం అత్యున్నత స్థాయిలో ప్రదర్శించిన కృషికి/చేసిన సేవకు గుర్తింపుగా ఎటువంటి జాతి, వృత్తి, స్థాయి, లింగ బేధాలను పాటించకుండా ప్రధానం చేయబడుతుంది.[12] 1954 నాటి నిబంధనల ప్రకారం ఈ పురస్కారం కళలు, సాహిత్యం, విజ్ఞానం, ప్రజాసేవ రంగాలలో కృషి చేసినవారికి ఇచ్చేవారు.[1] 2011, డిసెంబరులో ఈ నిబంధనలను మార్చి "మానవజాతి అభివృద్ధికి పాటుపడే ఏ రంగానికైనా" అనే పదాన్ని చేర్చారు.[13] 1954 నాటి నిబంధనలు మరణానంతరం ఈ పురస్కారం ప్రకటించడాన్ని అనుమతించేవి కావు. కానీ 1955 జనవరిలో ఈ నిబంధనను సడలించారు. 1966లో లాల్ బహదూర్ శాస్త్రి మొట్టమొదటి సారి మరణానంతరం ఈ పురస్కారాన్ని పొందాడు.[2][14] ఈ పురస్కారానికి ప్రతిపాదనలు చేసే పద్ధతి లేనప్పట్టికీ, ప్రధానమంత్రి మాత్రమే రాష్ట్రపతికి ఏడాదికి గరిష్ఠంగా ముగ్గురిని మాత్రం సిఫారసు చేయవచ్చు. కానీ 1999లో ఈ పురస్కారాన్ని నలుగురు వ్యక్తులకు ప్రధానం చేశారు. ఈ పురస్కార గ్రహీతలకు రాష్ట్రపతి తన సంతకంతో కూడిన ఒక "సనదు(పట్టా)", ఒక పతకం ప్రధానం చేస్తాడు. ఈ పురస్కారం క్రింద ఎలాంటి నగదు మంజూరు చేయరు. భారత రాజ్యాంగం ఆర్టికల్ 18 (1) ప్రకారం ఈ పురస్కార గ్రహీతలెవ్వరూ తమ పేరు ముందు, వెనుక భారతరత్న అని పేర్కొనరాదు,[12][15] భారతరత్న పొందిన పౌరులకు 7వ స్థాయి గౌరవం లభిస్తుంది.[16]

భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించినట్లు ఎన్ని ప్రకటనలు వెలువడినా, కేంద్ర పట్టణాభివృద్ధి మంత్రిత్వ శాఖ వారు ప్రచురించే గెజిట్‌లో అధికారికంగా ప్రకటించిన తర్వాతనే ఈ పురస్కారం అధికారికంగా లభించినట్లు భావిస్తారు.[1][2]

నిర్దేశాలు

1954 నిర్దేశాల ప్రకారం 1 3⁄8 ఇంచుల (35మిల్లీ మీటర్ల) వ్యాసార్థం కలిగిన వృత్తాకార బంగారు పతకాన్ని ఈ పురస్కార సమయంలో బహూకరిస్తారు. పతకం ముఖభాగంలో సూర్యుని బొమ్మ ఉండి, కింది భాగంలో వెండితో "భారత రత్న" అని దేవనాగరి లిపిలో రాసి ఉంటుంది. వెనకవైపు మధ్యభాగంలో ప్లాటినం లోహంలో భారత చిహ్నం, కింది భాగంలో వెండితో భారత జాతీయ నినాదం "సత్యమేవ జయతే" అని రాసి ఉంటుంది.[1]

ఒక ఏడాది తరువాత దీని రూపాన్ని మార్చారు. అప్పుడు మార్చిన దానినే ఇప్పటికీ వాడుతున్నారు. ఇప్పటి నకలు ప్రకారం రావి ఆకు ఆకారంలో ఉండి 2 5⁄16 ఇంచులు (59 మి.మీ.) పొడవు, 1 7⁄8 ఇంచుల (48 మి.మీ.) వెడల్పు and 1⁄8 ఇంచుల (మి.మీ.) మందం కలిగి ఉండి ప్లాటినం చట్రం కలిగి ఉంటుంది. పతకం ముందుభాగంలో మధ్యలో సూర్యుని బొమ్మ చిత్రీకరించబడి ఉంటుంది. ప్లాటినం లోహంతో తయారు చేసిన ఈ బొమ్మ 5⁄8 ఇంచుల (16 మి.మీ.) వ్యాసార్థం కలిగి ఉండి, సూర్యుని కేంద్ర బిందువు నుంచి 5⁄6 ఇంచులు (21 మి.మీ.) నుంచి 1⁄2 దాకా (13 మి.మీ.) కిరణాలు విస్తరించి ఉంటాయి. ముందుభాగంలో భారతరత్న అన్న పదాలు, వెనుక వైపు భారత జాతీయ చిహ్నం, నినాదం సత్యమేవ జయతే 1954 డిజైన్ లోనే ఉంచేశారు. మెడలో వేయడానికి వీలుగా 2 ఇంచ్ వెడల్పు, 51 ఎం.ఎం. గల తెలుపు రిబ్బన్ ను పతకానికి కడతారు.[2][7][17] 1957లో, వెండి పూత మార్చి ఎండిన కాంస్యం వాడటం ప్రారంభించారు.[1][18] భారత రత్న పతకాలను కలకత్తాలోని అలిపోర్ ప్రభుత్వ ముద్రణశాలలో ముద్రిస్తారు. పద్మ విభూషణ్, పద్మ భూషణ్, పద్మశ్రీ, పరమ వీర చక్ర, వంటి పౌర, సైనిక పురస్కారలకు ఇచ్చే పతకాలు కూడా ఇక్కడే ముద్రిస్తుంటారు.[19]

వివాదాలు

 
1992లో సుభాష్ చంద్రబోస్‌కు మరణానంతరం భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించినట్లు ఒక పత్రికా ప్రకటన వెలువడింది. తరువాత 1997లో అత్యున్నత న్యాయస్థానం దీనిని రద్దుచేసింది.

భారతరత్న పురస్కార ప్రధానంపై అనేక వివాదాలు ముసురుకున్నాయి. అనేక ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యాలు నమోదు కాబడ్డాయి[10][20][21][22][23].

సుభాష్ చంద్రబోస్ (1992)

1992, జనవరి 23వ తేదీన రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి సుభాష్ చంద్రబోస్‌కు మరణానంతరం భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటిస్తున్నట్లు ఒక పత్రికా ప్రకటన వెలువడింది. ఇది తీవ్ర విమర్శలకు దారితీసింది. కలకత్తా ఉన్నత న్యాయస్థానంలో ఈ పురస్కారాన్ని ఉపసంహరించుకోవాలని ఒక ప్రజా ప్రయోజన వ్యాజ్యం దాఖలయ్యింది. [20] 1945, ఆగష్టు 18 నాడు సుభాష్ చంద్రబోస్ మరణించాడనే విషయాన్ని భారతప్రభుత్వం ఇంతవరకూ అధికారికంగా అంగీకరించలేదని, అలాంటి సమయంలో అతనికి మరణానంతర పురస్కారం ఎలా ఇస్తారని ఫిర్యాది ప్రశ్నించాడు. సుభాస్ చంద్రబోస్ ఆచూకీని షానవాజ్ కమిటీ (1956), ఖోస్లా కమిషన్ (1970) నివేదికల ఆధారంగా కనిపెట్టాలని ఫిర్యాది తన వ్యాజ్యంలో అభ్యర్థించాడు. సుభాష్ చంద్రబోస్ కుటుంబీకులు ఈ పురస్కారాన్ని స్వీకరించడానికి విముఖత వ్యక్తం చేశారు.[24][25]

సుజాత వి.మనోహర్, జి.బి.పట్నాయక్‌లతో కూడిన అత్యున్నత న్యాయస్థాన ప్రత్యేక విభాగ ధర్మాసనం ఈ కేసును పరిశీలిస్తూ భారతరత్న, పద్మవిభూషణ్, పద్మభూషణ్, పద్మశ్రీ వంటి పురస్కారాల ప్రధానంలో కొన్ని నిబంధనలను పాటించడం లేదని గుర్తించింది. పురస్కార గ్రహీతల పేర్లు గెజిట్ ఆఫ్ ఇండియాలో తప్పక ప్రచురించాలని, రాష్ట్రపతి అజమాయిషీలో ఒక రిజిస్టర్ నిర్వహించాలనీ, దానిలో ఈ పురస్కార గ్రహీతల పేర్లు నమోదు చేయాలని స్పష్టం చేసింది.[1] అంతే కాక అప్పటి రాష్ట్రపతులు ఆర్.వెంకట్రామన్ (1987-92), శంకర్ దయాళ్ శర్మ (1992-97)లు వారి సంతకం, ముద్రలతో కూడిన "సనదు" (పట్టా)ను ప్రధానం చేయలేదని గుర్తించింది.[24]

1997, ఆగష్టు 4వ తేదీన అత్యున్నత న్యాయస్థానం తీర్పును ఇస్తూ, ఈ పురస్కార ప్రధానం జరగలేదు కాబట్టి, రాష్ట్రపతి కార్యదర్శి కార్యాలయం నుండి వెలువడిన ప్రకటనను కొట్టివేసింది. బోసు మరణం గురించి కాని, మరణానంతర ప్రస్తావన గురించి కాని ఎటువంటి వ్యాఖ్యలు చేయడానికి నిరాకరించింది.[24][26] "బిరుదులు"గా పౌరపురస్కారాలు (1992)

1992లో మధ్యప్రదేశ్ ఉన్నత న్యాయస్థానంలో ఒకటి, కేరళ ఉన్నత న్యాయస్థానంలో మరొకటి రెండు ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు దాఖలయ్యాయి. ఇద్దరు ఫిర్యాదుదారులూ భారత రాజ్యాంగంలోని ఆర్టికల్ 18(1) ప్రకారం ఈ పౌరపురస్కారాలను బిరుదులుగా పరిగణించడాన్ని సవాలు చేశారు. 1992, ఆగష్టు 25వ తేదీన మధ్యప్రదేశ్ ఉన్నత న్యాయస్థానం ఉత్తర్వులను జారీ చేస్తూ అన్ని పౌరపురస్కారాలను తాత్కాలికంగా రద్దు చేసింది[10]. అత్యున్నత న్యాయస్థానంలో ఈ కేసుల గురించి ఎ.ఎం.అహ్మది, కుల్‌దీప్ సింగ్, బి.పి.జీవన్‌రెడ్డి, ఎన్.పి.సింగ్, ఎస్.సాఘిర్ అహ్మద్ అనే ఐదుగురు న్యాయమూర్తులతో కూడిన ప్రత్యేక విభాగ ధర్మాసనాన్ని ఏర్పాటు చేసింది. ఈ ప్రత్యేక విభాగ ధర్మాసనం 1995, డిసెంబరు 15న ఈ పౌరపురస్కారాలను పునరుద్ధరిస్తూ, ఈ పౌరపురస్కారాలు "బిరుదులు"గా పరిగణించరాదని పేర్కొంది.[11]

సి.ఎన్.ఆర్.రావు, సచిన్ టెండూల్కర్ (2013)

సి.ఎన్.ఆర్.రావు, సచిన్ టెండూల్కర్‌లకు భారతరత్న పురస్కారం ఇస్తున్నట్లు 2013, నవంబరులో ప్రకటన వెలువడగానే అనేక ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యాలు వేయబడ్డాయి. సి.ఎన్.ఆర్. రావుకు వ్యతిరేకంగా వేయబడిన పిల్‌లో హోమీ భాభా, విక్రం సారాభాయ్ వంటి అనేక శాస్త్రజ్ఞులు రావు కంటే ఎక్కువ సేవలను అందించారని, 1400 పరిశోధనా పత్రాలను ప్రచురించినట్లు రావు చేస్తున్న దావా "భౌతికంగా అసాధ్యం" అని వాదించారు. రావు "భావ చౌర్యాని"కి పాల్పడినట్లు నిరూపితమైనదని, అతనికి భారతరత్న పురస్కారం ప్రధానం చేయరాదని, ఈ ప్రతిపాదనను కొట్టివేయాలని కోరారు.[21] టెండూల్కర్‌కు వ్యతిరేకంగా వేయబడిన వ్యాజ్యంలో అతడు భారత జాతీయ కాంగ్రెస్ పార్టీ తరఫున రాజ్యసభకు నామినేట్ చేయబడిన సభ్యుడని, అతనికి భారతరత్న పురస్కార నిర్ణయం ఆ సమయంలో ఢిల్లీ, రాజస్థాన్, మధ్యప్రదేశ్, ఛత్తీస్ గడ్, మిజోరాంలలో జరుగుతున్న ఎన్నికలలో ఓటర్లను ప్రభావితం చేస్తుందని పేర్కొన్నారు.[22] టెండూల్కర్‌కు వ్యతిరేకంగా వేసిన మరొక వ్యాజ్యంలో భారత హాకీ క్రీడాకారుడు ధ్యాన్‌చంద్‌ను ఉద్దేశపూర్వకంగా విస్మరించారని ఆరోపించారు.[23][a]

2013, డిసెంబరు 4న ఎన్నికల కమిషన్ ఎన్నికలు జరుగని రాష్ట్రాలలోని ప్రజలకు పౌరపురస్కారాలు ప్రకటించడం ఎన్నికల నియమావళిని ఉల్లంఘించడం క్రింద రాదని పేర్కొంటూ వినతిని తిరస్కరించింది.[27] మిగిలిన ఉన్నత న్యాయస్థానాలు కూడా సి.ఎన్.ఆర్.రావు, టెండూల్కర్‌లకు వ్యతిరేకంగా వేసిన వ్యాజ్యాలను తిరస్కరించాయి.[28]

విమర్శలు

1988లో చలనచిత్రనటుడు, తమిళనాడు మాజీ ముఖ్యమంత్రి ఎం.జి.రామచంద్రన్‌కు భారతరత్న ప్రకటించడం త్వరలో జరగనున్న తమిళనాడు ఎన్నికలలో ఓటర్లను ప్రభావితం చేయడానికే అని అప్పటి ప్రధానమంత్రి రాజీవ్ గాంధీపై విమర్శలు వచ్చాయి.[29][30]బి.ఆర్.అంబేద్కర్, వల్లభభాయ్ పటేల్ వంటి స్వాతంత్ర్య సమరయోధుల కన్నా ముందే ఎం.జి.రామచంద్రన్‌కు భారతరత్న పురస్కారం ప్రకటించడం విమర్శలకు దారితీసింది.[31]రవిశంకర్ ఈ పురస్కారానికై పైరవీలు చేశాడని,[32] 1977లోకె.కామరాజ్‌కు ఈ పురస్కారాన్ని ఇవ్వాలని ఇందిరా గాంధీ నిర్ణయించడం తమిళ ఓటర్లను ప్రభావితం చేయడానికి అనే ఆరోపణలు వినిపించాయి. దళితులను ప్రసన్నం చేసుకోవడానికి వి.పి.సింగ్ అంబేద్కరుకు మరణానంతరం భారతరత్న ఇప్పించాడని విమర్శలు వెలువడ్డాయి.[33][29]

భారత స్వాతంత్ర్య సంగ్రామానికంటే, అంటే 1947 కంటే ముందు, లేదా ఈ పురస్కారం ప్రారంభించిన ఏడాది 1954 కంటే ముందు మరణించిన వారికి ఈ పురస్కారాన్ని ప్రకటించడాన్ని పలువురు చరిత్రకారులు తప్పుబట్టారు.[34] ఇటువంటి ప్రధానాలు మౌర్య చక్రవర్తి అశోకుడు,[35] మొఘల్ చక్రవర్తి అక్బర్, మరాఠా వీరుడు శివాజీ, నోబెల్ బహుమతి గ్రహీత రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్,[36] హిందూ ఆధ్యాత్మికవాది స్వామి వివేకానంద,[37] స్వాతంత్ర్య యోధుడు బాలగంగాధర తిలక్[38] వంటి అనేకులకు భారతరత్న పురస్కారం ఇవ్వాలనే డిమాండ్లకు వీలు కల్పించాయి. అప్పటి ప్రధాన మంత్రి పి.వి.నరసింహారావు 1991లో వల్లభభాయి పటేల్‌కు అతడు మరణించిన 41 సంవత్సరాల తర్వాత ఈ పురస్కారం ప్రకటించడాన్ని, 1945 నుండి ఆచూకీ లేని సుభాష్ చంద్రబోస్‌కు 1992లో ప్రకటించడాన్ని విమర్శించారు.[38][39] అలాగే 2015లో నరేంద్ర మోడీ 1946లో మరణించిన మదన్ మోహన్ మాలవ్యాకు ఇవ్వాలని నిర్ణయించడాన్ని కాంగ్రెస్ పార్టీ నాయకుడు జనార్థన్ ద్వివేది తప్పుపట్టాడు. మాలవ్యా వారణాశిలో ఎక్కువగా పనిచేశాడని, మోడీ వారణాశి నియోజకవర్గం నుండి పార్లమెంటు సభ్యుడు కావాలని ఉద్దేశ పూర్వకంగా మాలవ్యాను ఈ పురస్కారానికి ఎంపిక చేశాడని ఆరోపించాడు.[40]

కొందరిని ప్రపంచం గుర్తించిన తర్వాత కాని ఈ పురస్కారానికి ఎంపిక చేయలేదనే విమర్శలు వెలువడ్డాయి.[41] మదర్ థెరెసాకు నోబెల్ శాంతి బహుమతి ఇచ్చిన తరువాతి సంవత్సరం భారతరత్న ప్రకటించారు. సత్యజిత్ రేకు ఆస్కార్ పురస్కారం అందిన తర్వాతనే భారతరత్న ప్రకటించారు.[42][43] అలాగే అమర్త్య సేన్‌కు నోబెల్ బహుమతి వచ్చిన తర్వాతనే భారతరత్న ఇవ్వబడింది.[44][45]

ప్రముఖ డిమాండ్లు

నిబంధనల ప్రకారం భారతరత్న పురస్కారానికి రాష్ట్రపతికి, ప్రధానమంత్రి మాత్రమే సిఫార్సులు చేసే హక్కు ఉంది.[12] వివిధ రాజకీయ పార్టీలు తమ ప్రముఖ నాయకుల పేర్లను ఎన్నోసార్లు సిఫార్సుకు డిమాండ్లు చేస్తూనే ఉన్నాయి. 2008 జనవరిలో, భారతీయ జనతా పార్టీ నాయకుడు ఎల్.కె.అద్వానీ, మాజీ ప్రధానమంత్రి అటల్ బిహారీ వాజపేయికు భారతరత్న ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేస్తూ అప్పటి ప్రధానమంత్రి మన్మోహన్ సింగ్ కు లేఖ రాశారు.[46][47] ఇది జరిగిన వెంటనే కమ్యూనిస్టు పార్టీ ఆఫ్ ఇండియా (మార్కిస్టు) తమ నాయకుడు, బెంగాల్ మాజీ ముఖ్యమంత్రి జ్యోతి బసుకు ఇవ్వాలంటూ డిమాండ్ చేసింది. బసు భారతదేశంలోనే అత్యంత ఎక్కువసార్లు ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేసిన నాయకునిగా చరిత్ర సృష్టించిన వ్యక్తి. అయితే తనకు భారత రత్న వద్దనీ, అందుకు తాను అర్హుణ్ణి కాదనీ, దాని వల్ల ఆ పురస్కారానికి గౌరవం తగ్గుతుంది అని వ్యాఖ్యానించారు.[48][49] తెలుగుదేశం పార్టీ, బహుజన్ సమాజ్ పార్టీ, శిరోమణి అకాలీ దళ్ వంటి ప్రాంతీయ రాజకీయ పార్టీలు కూడా తమ తమ నాయకులైన ఎన్.టి.రామారావు, కాన్షీరామ్, ప్రకాష్ సింగ్ బాదల్ లకు భారతరత్న ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేస్తున్నాయి.[50] 2015 సెప్టెంబరులో, ప్రాంతీయ రాజకీయ పార్టీ అయిన శివసేన, ప్రముఖ స్వతంత్ర సమరయోధుడు వినాయక్ దామోదర్ సావర్కర్కు పురస్కారం ఇవ్వాలని డిమాండు చేసింది. ఆయనను మునుపటి ప్రభుత్వాలు నిర్లక్ష్యం చేశాయని పేర్కొంది. అయితే వినాయక్ కుటుంబసభ్యులు ఈ అభ్యర్థనను తాము సమర్ధించబోమనీ, వినాయక్ కు పురస్కారం రావాలని తాము డిమాండు చేయట్లేదనీ, స్వాతంత్ర్యం కోసం దేశానికి ఆయన చేసిన సేవలను భారతరత్న ఇవ్వకపోతే జాతి మరచిపోదని స్పష్టం చేయడం విశేషం.[51]

గ్రహీతల జాబితా

Key
   + జన్మరీత్యా పౌరసత్వం గ్రహీత
   * పౌరుడు కాని గ్రహీత
   # మరణానంతరం గ్రహీత
భారతరత్న గ్రహీతల జాబితా[52]
Year Image Recipient State / Country[b] Life span Notes
1954   C. Rajagopalachari తమిళనాడు 1878–1972 రాజగోపాలాచారి ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు, ఆయన 1948 నుండి 50 వరకు భారతదేశానికి చివరి గవర్నర్ జనరల్‌గా పనిచేశారు).[1] అంతకుముందు, ఆయన 1947–48లో పశ్చిమ బెంగాల్ మొదటి గవర్నర్‌గా పనిచేశారు.[2] 1950లో సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్ తర్వాత వచ్చిన మొదటి నెహ్రూ మంత్రివర్గంలో ఆయన హోంమంత్రిగా ఉన్నారు.[3] 1937–39 వరకు మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీ ముఖ్యమంత్రిగా, తరువాత 1952 మరియు 1954 మధ్య తమిళనాడు ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశారు.[4] ఆయన 1959లో స్వతంత్ర పార్టీని స్థాపించారు.[5]
  Sarvepalli Radhakrishnan తమిళనాడు 1888-1975 రాధాకృష్ణన్ 1952 నుండి 1962 వరకు భారతదేశానికి మొదటి ఉపరాష్ట్రపతిగా మరియు 1962 నుండి 1967 వరకు భారతదేశానికి రెండవ రాష్ట్రపతిగా పనిచేశారు). [1][2] 1962 నుండి, ఆయన పుట్టినరోజు సెప్టెంబర్ 5 ను భారతదేశంలో ప్రతి సంవత్సరం ఉపాధ్యాయ దినోత్సవంగా జరుపుకుంటారు.[3]
  C. V. Raman తమిళనాడు 1888-1970 రామన్ కాంతి పరిక్షేపణ రంగంలో చేసిన కృషికి ప్రసిద్ధి చెందిన భౌతిక శాస్త్రవేత్త.[1] రామన్ పరిక్షేపణ మరియు రామన్ స్పెక్ట్రోస్కోపీ ఆవిష్కరణలకు ఆయన ప్రసిద్ధి చెందారు మరియు 1930లో భౌతిక శాస్త్రంలో నోబెల్ బహుమతిని అందుకున్నారు.[2]
1955   Bhagwan Das ఉత్తర ప్రదేశ్ 1869-1958 భగవాన్ దాస్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త, దివ్యజ్ఞాన శాస్త్రవేత్త మరియు విద్యావేత్త. ఆయన కాశీ విద్యాపీఠాన్ని సహ-స్థాపించారు మరియు బనారస్ హిందూ విశ్వవిద్యాలయాన్ని స్థాపించడానికి మదన్ మోహన్ మాలవ్యతో కలిసి పనిచేశారు.[1][2]
  M. Visvesvaraya కర్ణాటక 1861-1962 విశ్వేశ్వరయ్య ఒక సివిల్ ఇంజనీర్ మరియు రాజనీతిజ్ఞుడు. ఆయన 1912 నుండి 1918 వరకు మైసూర్ 19వ దివాన్‌గా పనిచేశారు.[1] ఆయన పుట్టినరోజు, సెప్టెంబర్ 15, భారతదేశంలో ప్రతి సంవత్సరం ఇంజనీర్ల దినోత్సవంగా జరుపుకుంటారు.[2]
  Jawaharlal Nehru ఉత్తర ప్రదేశ్ 1889-1964 నెహ్రూ ఒక స్వాతంత్ర్య సమరయోధుడు మరియు రాజకీయవేత్త, ఆయన 1947 నుండి 1964 వరకు భారతదేశానికి మొదటి మరియు ఎక్కువ కాలం పనిచేసిన ప్రధానమంత్రి.[1][2]
1957   Govind Ballabh Pant ఉత్తర ప్రదేశ్ 1887-1961 పంత్ ఒక స్వాతంత్ర్య కార్యకర్త మరియు రాజకీయవేత్త, అతను యునైటెడ్ ప్రావిన్సెస్ (1937–39, 1946–50) ప్రధానమంత్రిగా మరియు 1950 నుండి 1954 వరకు ఉత్తరప్రదేశ్ మొదటి ముఖ్యమంత్రిగా పనిచేశాడు.[1] అతను 1955 నుండి 1961 వరకు కేంద్ర హోం మంత్రిగా పనిచేశాడు.[2]
1958   Dhondo Keshav Karve మహారాష్ట 1858-1962 కార్వే ఒక సామాజిక సంస్కర్త మరియు విద్యావేత్త, మహిళలకు విద్య మరియు హిందూ వితంతువుల పునర్వివాహాలపై చేసిన కృషికి ప్రసిద్ధి చెందారు. ఆయన వితంతు వివాహ సంఘం (1883), హిందూ వితంతువుల గృహం (1896)లను స్థాపించారు మరియు 1916లో శ్రీమతి నాథిబాయి దామోదర్ థాకర్సే మహిళా విశ్వవిద్యాలయాన్ని ప్రారంభించారు.[1]
1961   Bidhan Chandra Roy పశ్చిమ బెంగాల్ 1882-1962 Roy was a physician, politician and educationist. He served as the second Chief Minister of పశ్చిమ బెంగాల్ from 1948 to 1962 and is known as the "Maker of Modern పశ్చిమ బెంగాల్ ".[53] His birthday on 1 July is observed annually as the National Doctors' Day in India.[48]
  Purushottam Das Tandon ఉత్తర ప్రదేశ్ 1882-1962 Tandon was an independence activist and politician, who served as the speaker of the ఉత్తర ప్రదేశ్ Legislative Assembly from 1937 to 1950.[54] He was actively involved in a campaign to get official language status to Hindi.[55]
1962   Rajendra Prasad బీహార్ 1884-1963 Prasad was an independence activist, lawyer and statesman, who was associated with Mahatma Gandhi in the Champaran Satyagraha in Bihar and non-cooperation movement.[56][57] Became the president of Constituent Assembly of India. He was later elected as the first President of India (1950–62).[58]
1963   Zakir Husain తెలంగాణ 1897-1969 Husain was an independence activist and philosopher, who served as the Vice Chancellor of Aligarh Muslim University (1948–56) and the Governor of Bihar (1957–62).[59] Later, he was elected as second vice-president of India (1962–67) and went on to become the third President of India (1967–69).[58][60]
  Pandurang Vaman Kane మహారాష్ట 1880-1972 Kane was an indologist and Sanskrit scholar, known for his five volume literary work, History of Dharmaśāstra: Ancient and Medieval Religious and Civil Law in India.[61][62]
1966   Lal Bahadur Shastri# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1904-1966 Shastri was an independence activist, known for his slogan "Jai Jawan Jai Kisan" ("Hail to the Soldier, hail to the Farmer").[63] He served as second Prime Minister of India (1964–66) and led the country during the Indo-Pakistani War of 1965.[64][65]
1971   Indira Gandhi ఉత్తర ప్రదేశ్ 1917-1984 Indira Gandhi was the Prime Minister of India during 1966–77 and 1980–84.[64] She is known as the "Iron Lady of India", as she led India during the Indo-Pakistani War of 1971 and the concurrent Bangladesh Liberation War which led to the formation of Bangladesh.[66][67]
1975   V. V. Giri ఒడిశా 1894-1980 Giri was an independence activist, who organized trade unions and facilitated their participation in the fight for independence. Post-independence, Giri held positions of Governor of ఉత్తర ప్రదేశ్ , Kerala and Mysore state and other cabinet ministries.[68] He became the first acting president and was eventually elected as the fourth President of India, serving from 1969 to 1974.[58][69]
1976   K. Kamaraj# తమిళనాడు 1903-1975 Kamaraj was an independence activist, freedom fighter, and politician who served as the chief minister of తమిళనాడు for over nine years, between 1954 and 1963.[70] He was known as the "King Maker", as he was the president of the Indian National Congress, when electing Lal Bahadur Shastri the prime minister after Nehru's death and Indira Gandhi after Shastri's death, his followers idolized him as "Perunthalaivar" (Great Leader). He is the founder of the Indian political party Indian National Congress (Organisation).[71]
1980   Mother Teresa + పశ్చిమ బెంగాల్
(బి.స్కోప్జే, ఉత్తర మాసిడోనియా) 		1910-1997 Mother Teresa was a Catholic nun and founder of the Missionaries of Charity, a religious congregation, which manages homes for diseased people.[72] She was the recipient of the Nobel Peace Prize for her humanitarian work in 1979.[73] She was beatified on 19 October 2003 by Pope John Paul II and canonised on 4 September 2016 by Pope Francis.[74]
1983   Vinoba Bhave# మహారాష్ట 1895-1982 Bhave was an independence activist, social reformer and an associate of Mahatma Gandhi, known for his Bhoodan movement.[75][76] He was known by the honorific title "Acharya" ("teacher") and was awarded the Ramon Magsaysay Award (1958) for his humanitarian work.[77]
1987   Abdul Ghaffar Khan* పాకిస్థాన్ 1890-1988 Khan was a independence activist, a follower of Mahatma Gandhi and an advocate of Hindu–Muslim unity in the subcontinent.[78] He was known as "Frontier Gandhi" and was part of the Khilafat Movement in 1920 and founded the Khudai Khidmatgar ("Red Shirt movement") in 1929.[79][80][81]
1988   M. G. Ramachandran[c]# తమిళనాడు 1917-1987 M. G. Ramachandran (M.G.R.), the first actor to become the chief minister in the Republic of India, served as the chief minister of తమిళనాడు for over ten years, between 1977 and 1987.[70] Considered one of the greatest political leaders and actors of the state, his followers idolize him as "Puratchi Thalaivar" (Revolutionary Leader).[83] He is the founder of the Indian political party All India Anna Dravida Munnetra Kazhagam.
1990   B. R. Ambedkar# మధ్య ప్రదేశ్ 1891-1956 Ambedkar was a social reformer, lawyer and a Dalit leader, who headed the committee drafting the Indian Constitution while also serving as the first Law Minister of India later.[84][85] Ambedkar campaigned against the social discrimination of Dalits and the caste system in India.[86][87] He was associated with the Dalit Buddhist movement after converting to Buddhism on 14 October 1956.[88][89]
  Nelson Mandela* సౌత్ ఆఫ్రికా 1918-2013 Mandela was the leader of the Anti-Apartheid Movement in South Africa and later served as the President of South Africa (1994–99).[90][91] Often called as the "Gandhi of South Africa", Mandela's African National Congress movement was influenced by Gandhian philosophy.[92][93] In 1993, he was awarded the Nobel Peace Prize.[94]
1991   Rajiv Gandhi# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1944-1991 Rajiv Gandhi was a pilot turned politician, who served as the sixth Prime Minister of India serving from 1984 to 1989.[64]
  Vallabhbhai Patel# గుజరాత్ 1875-1950 Patel was an independence activist, who served as the first Deputy Prime Minister of India (1947–50) and home minister.[95][96] Patel was known as the "Iron Man of India" and by the title of "Sardar" ("Leader") Patel and was instrumental in the accession of the princely states into the Indian union.[97][98][99]
  Morarji Desai గుజరాత్ 1896-1995 Desai was an independence activist and politician, who served as the fourth Prime Minister of India from 1977 to 1979 and was the first to be not from the Indian National Congress.[64] He was also awarded the Nishan-e-Pakistan, the second highest civilian award given by the Government of Pakistan.[100] Desai had earlier abolished the awards while he was in the office of Prime Minister for it being "worthless and politicised".[101]
1992   Abul Kalam Azad[d]# పశ్చిమ బెంగాల్ 1888-1958 Azad was an independence activist and politician, who served as the first education minister of India.[104] His birthday on 11 November is observed annually as the National Education Day in India.[105]
  J. R. D. Tata మహారాష్ట 1904-1993 Tata was an industrialist, philanthropist, and aviation pioneer, who served as the chairman of the business conglomerate Tata Group. He is the founder of various educational and research institutes and businesses.[106][107]
  Satyajit Ray పశ్చిమ బెంగాల్ 1922-1992 Ray was a film director. He directed his first film Pather Panchali in 1955 and is credited with bringing world recognition to Indian cinema.[108][109][110] In 1984, Ray was awarded the Dadasaheb Phalke Award, India's highest award in cinema and in 1991, he received Academy Honorary Award.[111][112]
1997   Gulzarilal Nanda పంజాబ్ 1898-1998 Nanda was an independence activist and politician, who served as the interim Prime Minister of India in 1964 and 1966 and as the deputy chairman of the Planning Commission.[64][113]
  Aruna Asaf Ali# పశ్చిమ బెంగాల్ 1909-1996 Ali was an independence activist, known for hoisting the tricolor flag of India in Bombay during the Quit India Movement in 1942. Post Independence, she was elected as Delhi's first mayor in 1958.[114]
  A. P. J. Abdul Kalam తమిళనాడు 1931-2015 Kalam was an aerospace and defence scientist, who later served as the eleventh President of India from 2002 until 2007.[58] He was involved in the development of India's first satellite launch vehicle SLV III and the Integrated Guided Missile Development Program, while working for various space and defence research agencies and has served as the scientific advisor to the defence minister, Secretary for defence research and director of Defence Research and Development Organisation.[115]
1998   M. S. Subbulakshmi తమిళనాడు 1916-2004 Subbulakshmi was a Carnatic classical vocalist, known for her songs, religious chantings and compositions.[116] She was the first Indian musician to receive the Ramon Magsaysay award for her public service.[117]
  C. Subramaniam తమిళనాడు 1910-2000 Subramaniam was an independence activist and politician, who served as the minister of agriculture from 1964 to 1966 and later as minister of finance and defence. He is known for his contribution towards the Green Revolution in India.[118]
1999   Jayaprakash Narayan# బీహార్ 1902-1979 Narayan was an independence activist and social reformer. He was commonly referred as "Loknayak" ("People's Leader") and is known for the Total Revolution Movement initiated during the mid-1970s against the then government of India.[119]
  Amartya Sen పశ్చిమ బెంగాల్ 1933- Sen is an economist and the winner of the Nobel memorial prize in economic sciences in 1998.[120][121]
  Gopinath Bordoloi# (Gopinath Bardoloi) అసోం 1890-1950 Bordoloi was an independence activist and politician, who served as the first chief minister of Assam (1946–50).[122] His was instrumental in uniting Assam with India when parts of it wanted to accede to Pakistan.[123]
  Ravi Shankar ఉత్తర ప్రదేశ్ 1920-2012 Ravi Shankar was a musician and sitar player. He has won four Grammy Awards and is often considered "the world's best-known exponent of Hindustani classical music".[124][125]
2001   Lata Mangeshkar మహారాష్ట 1929-2022 Mangeshkar was a playback singer, known as the "nightingale of India".[126] She started her career in the 1940s and has sung songs in over 36 languages.[127] In 1989, Mangeshkar was awarded the Dadasaheb Phalke Award, India's highest award in cinema.[111]
  Bismillah Khan బీహార్ 1916-2006 Khan was a Hindustani classical shehnai player, who played the instrument for more than eight decades and is credited to have brought the instrument to the centre stage of Indian music.[128]
2009   Bhimsen Joshi కర్ణాటక 1922-2011 Joshi was a Hindustani classical vocalist, who was a disciple of Kirana gharana and is widely known for the Khyal genre of singing.[129][130]
2014   C. N. R. Rao కర్ణాటక 1934- Rao is a chemist and a scientist specializing in solid state chemistry. He has honorary doctorates from 86 universities and has authored around 1,800 research publications and 56 books.[131][132][133]
  Sachin Tendulkar మహారాష్ట 1973- Tendulkar is a cricketer, who is regarded as one of the greatest batters of all-time.[134][135] Having debuted in 1989, Tendulkar played 664 international cricket matches, scoring more than 34,000 in a career spanning over two decades and holds various cricket records.[136][137]
2015   Atal Bihari Vajpayee మధ్య ప్రదేశ్ 1924-2018 Vajpayee was a politician, who served as the Prime Minister of India three times in 1996, 1998 and from 1999 to 2004.[64] He was a parliamentarian for over four decades and was elected nine times to the Lok Sabha, twice to the Rajya Sabha, also serving as the minister of external affairs during 1977–79.[138][139]
  Madan Mohan Malaviya# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1861-1946 Malaviya was a scholar and educational reformer, who founded the Akhil Bharatiya Hindu Mahasabha (1906) and Banaras Hindu University, while serving as the university's vice-chancellor from 1919 until 1938.[140] He was the President of Indian National Congress for four terms and was the chairman of Hindustan Times from 1924 to 1946.[141][142]
2019   Pranab Mukherjee పశ్చిమ బెంగాల్ 1935-2020 Mukherjee was a politician who served as the 13th President of India from 2012 until 2017.[58] In a career spanning five decades, Mukherjee had been a leader of the Indian National Congress and had occupied several ministerial portfolios in the Government of India. Prior to his election as President, he was finance minister from 2009 to 2012.[143]
  Bhupen Hazarika# అసోం 1926-2011 Hazarika was a playback singer, lyricist, musician, poet and film-maker, widely known as Sudhakantha.[144] His songs, written and sung mainly in the Assamese language by himself, are themed around universal justice and peace and have been translated and sung in many languages.[145]
  Nanaji Deshmukh# మహారాష్ట 1916-2010 Deshmukh was a social activist and politician, who worked in the fields of education, health, and rural self-reliance. He was a leader of the Bharatiya Jana Sangh and also served as a member of the Rajya Sabha.[146][147]
2024   Karpoori Thakur# బీహార్ 1924-1988 Thakur was a politician, who served two terms as the 11th Chief Minister of Bihar, from 1970 to 1971, and from 1977 to 1979. In 1978, he introduced the reservation policy in state government jobs.[148][149]
  L. K. Advani ఢిల్లీ 1927- Advani is a politician who served as the 7th Deputy Prime Minister of India from 2002 to 2004.[150] He is one of the co-founders of Bharatiya Janata Party and is credited with scripting the rise of the BJP as a major political force through the Ram Janmabhoomi Movement.[151] He is popularly known as "Loh Purush" (Iron Man).[152]
  P. V. Narasimha Rao# తెలంగాణ 1921-2004 Narasimha Rao, was an Indian lawyer and politician who served as the 9th prime minister from 1991 to 1996.[64] He was the first Prime Minister from South India.[153] He is known for introducing various liberal reforms to India's economy.[154]
  Charan Singh# ఉత్తర ప్రదేశ్ 1902-1987 Charan Singh was an Indian politician and a independence activist who served as the 5th prime minister from 1979 to 1980.[64][155] He is known as the "Champion of India's peasants".[156] He is credited for bringing radical land reform measures and bringing uniformity in the farm sector. These reforms were implemented through the Debt Redemption Bill, the Land Holding Act, and the Zamindari Abolition Act.[157] He was the founder of the political party Lokdal in 1980.[158]
  M. S. Swaminathan# తమిళనాడు 1925-2023 Swaminathan was an Indian agronomist, geneticist and administrator, who was as a global leader of the green revolution.[159] He was one of the major architects of green revolution in India known for his leadership and role in introducing and further developing high-yielding varieties of wheat and rice.[160][161]

See also

భారతరత్న పురస్కారం పొందిన వారి జాబితా

Key
   + సహజ పౌరుడు గ్రహీత
   *పౌరుడు కాని గ్రహీత
   #మరణానంతర గ్రహీత
భారతరత్న గ్రహీతల జాబితా[52]
సంవత్సరం చిత్తరువు గ్రహీత పేరు సంవత్సం రాష్ట్రం/ దేశం

[e]

జీవిత కాలం గమనికలు
1 సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్ (1888-1975) 1954
2 చక్రవర్తుల రాజగోపాలాచారి (1878-1972) 1954
3 సి.వి.రామన్ (1888-1970) 1954
4 భగవాన్ దాస్ (1869-1958) 1955
5 మోక్షగుండం విశ్వేశ్వరయ్య (1861-1962) 1955
6 జవహర్ లాల్ నెహ్రూ (1889 -1964) 1955
7 గోవింద్ వల్లభ్ పంత్ (1887-1961) 1957
8 ధొండొ కేశవ కార్వే (1858-1962) 1958
9 బి.సి.రాయ్ (1882-1962) 1961
10 పురుషోత్తమ దాస్ టాండన్ (1882-1962) 1961
11 రాజేంద్ర ప్రసాద్ (1884-1963) 1962
12 జాకీర్ హుస్సేన్ (1897-1969) 1963
13 పాండురంగ వామన్ కాణే (1880-1972) 1963
14 లాల్ బహదూర్ శాస్త్రి (మరణానంతరం) (1904-1966) 1966
15 ఇందిరాగాంధీ (1917-1984) 1971
16 వి.వి.గిరి (1894-1980) 1975
17 కె.కామరాజు# (1903-1975) 1976
18 మదర్ థెరీసా (1910-1997) 1980
19 వినోబా భావే# (1895-1982) 1983
20 ఖాన్ అబ్దుల్ గఫార్ ఖాన్ (1890-1988) 1987
21 ఎం.జి.రామచంద్రన్# (1917-1987) 1988
22 బి.ఆర్.అంబేద్కర్# (1891-1956) 1990
23 నెల్సన్ మండేలా (జ. 1918) 1990
24 రాజీవ్ గాంధీ# (1944-1991) 1991
25 సర్దార్ వల్లభాయి పటేల్# (1875-1950) 1991
26 మొరార్జీ దేశాయి (1896-1995) 1991
27 మౌలానా అబుల్ కలామ్ ఆజాద్# (1888-1958) 1992
28 జె.ఆర్.డి.టాటా (1904-1993) 1992
29 సత్యజిత్ రాయ్ (1922-1992) 1992
30 సుభాష్ చంద్ర బోస్ (1897- ------) (తరువాత ఉపసంహరించబడింది) 1992
31 ఏ.పి.జె.అబ్దుల్ కలామ్ (జ. 1931-2015) 1997
32 గుర్జారీలాల్ నందా (1898-1998) 1997
33 అరుణా అసఫ్ అలీ# (1906-1995) 1997
34 ఎం.ఎస్.సుబ్బలక్ష్మి (1916-2004) 1998
35 సి.సుబ్రమణ్యం (1910-2000) 1998
36 జయప్రకాశ్ నారాయణ్ (1902-1979) 1998
37 రవి శంకర్ (జ. 1920) 1999
38 అమర్త్య సేన్ (జ. 1933) 1999
39 గోపీనాథ్ బొర్దొలాయి (జ. 1927) 1999
40 లతా మంగేష్కర్ (జ. 1929) 2001
41 బిస్మిల్లా ఖాన్ (జ 1916) 2001
42 భీమ్ సేన్ జోషి (జ. 1922) 2008
43 సచిన్ టెండుల్కర్ 2014
44 సి. ఎన్. ఆర్. రావు 2014
45 మదన్ మోహన్ మాలవ్యా 2015
46 అటల్ బిహారీ వాజపేయి 2015
47 ప్రణబ్ ముఖర్జీ 2019
48 నానాజీ దేశ్‌ముఖ్ 2019
49 భూపెన్ హజారిక 2019
50 కర్పూరీ ఠాకూర్# (1924 - 1988) 2024[162]
51 లాల్ కృష్ణ అద్వానీ 2024[162]
52 యం.యస్. స్వామినాధన్# (1925 - 2023) 2024[162]
53 చౌదరి చరణ్ సింగ్# (1902 - 1987) 2024[162]
54 పి.వి. నరసింహారావు# (1921 - 2004) 2024[162]

మూలాలు

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Lal, Shavax A. (1954). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 2 January 1954): 2. Archived from the original (PDF) on 14 May 2014. Retrieved 12 May 2014. The President is pleased to institute an award to be designated Bharat Ratna and to make the following Regulations
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 Ayyar, N. M. (1955). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 15 January 1955): 8. Archived from the original (PDF) on 18 May 2014. Retrieved 18 May 2014. The President is pleased to make the following revised regulations for the award of the decoration Bharat Ratna in supersession of those published in Notification No. 1-Pres./54, dated the 2nd January, 1954
  3. ↑ Guha 2001, p. 176.
  4. ↑ "Tendulkar receives Bharat Ratna". ESPNcricinfo. 4 February 2014. Archived from the original on 26 June 2014. Retrieved 20 May 2014.
  5. ↑ "Profile: Dhondo Keshav Karve". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 1 December 2011. Retrieved 20 May 2014.
  6. ↑ "List of recipients of Bharat Ratna (1954–2015)" (PDF). Ministry of Home Affairs (India). Archived from the original (PDF) on 9 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 28 మార్చి 2018.
  7. ↑ 7.0 7.1 Hoiberg & Ramchandani 2000, p. 96.
  8. ↑ Madappa, K. C. (1980). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 25 జనవరి 1980): 2. Archived from the original (PDF) on 19 జూన్ 2016. Retrieved 19 జూన్ 2016. The President is pleased to cancel the President's Secretariat Notification No. 65-Pres/77 dated the 8th August, 1977 by which the Civilian Awards "Bharat Ratna', 'Padma Vibhushan', 'Padma Bhushan' and 'Padma Shri' were cancelled and to direct that the said Awards shall be re-instituted with immediate effect.
  9. ↑ Bhattacherje 2009, p. A253.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Edgar 2011, p. C-105.
  11. ↑ 11.0 11.1 "Balaji Raghavan S. P. Anand Vs. Union of India: Transfer Case (civil) 9 of 1994". Supreme Court of India. 4 August 1997. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 14 May 2014.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 "Bharat Ratna Scheme" (PDF). Ministry of Home Affairs (India). Archived from the original (PDF) on 9 ఫిబ్రవరి 2018. Retrieved 28 మార్చి 2018.
  13. ↑ "Govt changes criteria for Bharat Ratna; now open for all". The Hindu. New Delhi. Press Trust of India. 16 December 2011. Archived from the original on 28 December 2013. Retrieved 16 December 2011.
  14. ↑ Gundevia, Y. D. (1966). "The Gazette of India—Extraordinary—Part I" (PDF). The Gazette of India. The President's Secretariat (published 11 January 1966): 2. Archived from the original (PDF) on 14 May 2014. Retrieved 12 May 2014. The President is pleased to award the Bharat Ratna posthumously to:—Shri Lal Bahadur Shastri
  15. ↑ "The Constitution of India" (PDF). Ministry of Law and Justice (India). p. 36. Archived from the original (PDF) on 9 September 2014. Retrieved 19 May 2014.
  16. ↑ "Indian order of precedence" (PDF). Rajya Sabha Secretariat. p. 1. Archived from the original (PDF) on 4 July 2014. Retrieved 19 May 2014.
  17. ↑ "Crafting Bharat Ratna, Padma Medals at Kolkata Mint" (Press release). Press Information Bureau (PIB), India. 21 January 2014. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 13 May 2014.
  18. ↑ Sainty 2011.
  19. ↑ "Crafting Bharat Ratna, Padma Medals at Kolkata Mint". Press Information Bureau. 26 జనవరి 2014. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 5 నవంబరు 2015.
  20. ↑ 20.0 20.1 Basu 2010, p. 132.
  21. ↑ 21.0 21.1 Haque, Amir (5 December 2013). "PIL against Bharat Ratna to CNR Rao dismissed, petitioners warned". Headlines Today. New Delhi: India Today. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 16 May 2014.
  22. ↑ 22.0 22.1 Sengupta, Subhajit (19 November 2013). "RTI activist moves EC against Sachin Tendulkar getting Bharat Ratna". IBN Live. Archived from the original on 19 December 2013. Retrieved 16 May 2014.
  23. ↑ 23.0 23.1 "Case filed against Bharat Ratna award to Tendulkar". Rediff.com. 19 November 2013. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 16 May 2014.
  24. ↑ 24.0 24.1 24.2 "Union of India Vs. Bijan Ghosh and ORS: Special Leave Petition (civil) 628 of 1994". Supreme Court of India. 4 August 1997. Archived from the original on 14 May 2014. Retrieved 14 May 2014.
  25. ↑ Basu 2010, p. 102.
  26. ↑ "SC cancels note on Bharat Ratna for Subhash Bose". Press Trust of India. New Delhi: The Indian Express. 5 August 1997. Archived from the original on 18 December 2013. Retrieved 17 November 2013.
  27. ↑ "Govt didn't violate model code in naming Sachin for Bharat Ratna: EC". Hindustan Times. New Delhi. 4 December 2013. Archived from the original on 22 December 2013. Retrieved 16 May 2014.
  28. ↑ "Court reserves order on Sachin Tendulkar's Bharat Ratna". Daily News and Analysis. Lucknow. Indo-Asian News Service. 25 November 2013. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 16 May 2014.
  29. ↑ 29.0 29.1 Guha 2001, p. 169.
  30. ↑ Hattangadi, Shekhar (11 February 2011). "It's time to junk the sullied Padma awards". Daily News and Analysis. Mumbai. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 17 May 2014.
  31. ↑ Patranobis, Sutirtho (13 January 2008). "'Politicking' over the Bharat Ratna award". Hindustan Times. New Delhi. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 16 May 2014.
  32. ↑ 32.0 32.1 Ramachandran, Sudha (24 January 2008). "India's top award misses congeniality". Asia Times Online. Bangalore. Archived from the original on 16 అక్టోబరు 2014. Retrieved 28 మార్చి 2018. ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; "aticon" అనే పేరును విభిన్న కంటెంటుతో అనేక సార్లు నిర్వచించారు
  33. ↑ Chatterjee, Saibal; Prakash, Amit (1996). "An Honourable Judgement: A Supreme Court ruling aims to restore the sanctity of the nation's highest awards". Outlook (published 10 January 1996). Archived from the original on 15 May 2014. Retrieved 14 May 2014.
  34. ↑ "The Needler: Bharat Ratna to Pandit Malviya can lead to more demands". Mail Today. 27 డిసెంబరు 2014. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  35. ↑ Sharma, Sandipan (25 డిసెంబరు 2014). "Bharat Ratna for Vajpayee, Malaviya: Govt needs to stop politicising the reward". Firstpost. Archived from the original on 26 జనవరి 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  36. ↑ Sopariwala, Dorab R. (28 జనవరి 2015). "A Bharat Ratna for Mahatma Gandhi?". NDTV. Archived from the original on 29 అక్టోబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  37. ↑ Ramaswami, T. R. (7 January 2012). "Let us not degrade country's highest civilian honour Bharat Ratna". The Economic Times. Archived from the original on 5 మార్చి 2016. Retrieved 8 November 2015.
  38. ↑ 38.0 38.1 Diwanji, Amberish K. (24 డిసెంబరు 2014). "Mr Modi, why not a Bharat Ratna for the Mahatma?". Rediff.com. Archived from the original on 19 నవంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  39. ↑ ""Netaji stature bigger than Bharat Ratna": Kin say best way to honour him is to declassify govt files on his disappearance". The Indian Express. Kolkata. 11 ఆగస్టు 2014. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  40. ↑ Agnihotri, Amit (5 జనవరి 2015). "'No posthumous Bharat Ratna should be given' says Congress veteran Dwivedi". DailyMail. Archived from the original on 8 డిసెంబరు 2015. Retrieved 8 నవంబరు 2015.
  41. ↑ "Bharat Ratna cry for Bose". The Telegraph (Calcutta). New Delhi. 6 September 2012. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
  42. ↑ Guha 2001, p. 170.
  43. ↑ "Acceptance Speeches: Satyajit Ray". Academy of Motion Picture Arts and Sciences. Archived from the original on 9 June 2014. Retrieved 18 May 2014.
  44. ↑ "Bharat Ratna for Amartya Sen". Frontline. 16 (3). The Hindu. 1999. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
  45. ↑ Tripathi, Salil (23 August 2013). "Freedom of Expression: Indians are Becoming Increasingly Intolerant". Forbes India Magazine. Archived from the original on 19 May 2014. Retrieved 18 May 2014.
  46. ↑ "Prime Ministers of India". Prime Minister's Office (India). Archived from the original on 9 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  47. ↑ Chatterjee, Manini (10 January 2008). "Uneasy lies crown that awaits Ratna—Advani proposes Vajpayee's name, method and timing fuel murmurs". The Telegraph (Calcutta). Calcutta. Archived from the original on 21 May 2014. Retrieved 19 May 2014.
  48. ↑ 48.0 48.1 "Premiers/Chief Ministers of West Bengal". West Bengal Legislative Assembly. Archived from the original on 12 May 2014. Retrieved 10 May 2014. ఉల్లేఖన లోపం: చెల్లని <ref> ట్యాగు; "cmwb" అనే పేరును విభిన్న కంటెంటుతో అనేక సార్లు నిర్వచించారు
  49. ↑ "Jyoti Basu can be given Bharat Ratna: CPI (M)". Kolkata: Daily News and Analysis. Press Trust of India. 11 January 2008. Archived from the original on 21 May 2014. Retrieved 19 May 2014.
  50. ↑ "Bharat Ratna losing its sanctity?". The Statesman. 24 November 2013. Archived from the original on 20 May 2014. Retrieved 19 May 2014.
  51. ↑ "Shiv Sena starts drive to collect 10 lakh signatures to get Bharat Ratna for Vinayak Damodar Savarkar". The Economic Times. 15 September 2015. Archived from the original on 9 జూన్ 2016. Retrieved 7 November 2015.
  52. ↑ 52.0 52.1 List of recipients of Bharat Ratna (1954–2019) (PDF) (Report). Ministry of Home Affairs (India). Archived (PDF) from the original on 13 జూన్ 2022. Retrieved 13 జూన్ 2022.
  53. ↑ Kalra, R.N. (3 July 2011). "A doctor par excellence". The Hindu. Archived from the original on 12 September 2015. Retrieved 12 September 2015.
  54. ↑ "Profile: Purushottam Das Tandon". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 19 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  55. ↑ Saraf, Nandini (2012). The Life and Times of Lokmanya Tilak. Prabhat Prakashan. p. 279. ISBN 978-81-8430-152-6.
  56. ↑ Weber 2004, p. 138.
  57. ↑ "Profile: Rajendra Prasad". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 9 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 12 సెప్టెంబరు 2015.
  58. ↑ 58.0 58.1 58.2 58.3 58.4 "Former Presidents of India". Government of India. Archived from the original on 16 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  59. ↑ Taneja 2000, p. 167.
  60. ↑ "Former Vice Presidents of India". Government of India. Archived from the original on 17 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  61. ↑ "From the Bookshelves of IGNCA: Texts on Dharmashastra wellspring of Indian code for life". Indira Gandhi National Centre of the Arts. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  62. ↑ "Mumbai University Alumni". University of Mumbai. Archived from the original on 4 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  63. ↑ "Gallery of Prime Ministers of India" (Press release). Press Information Bureau (PIB). Archived from the original on 4 ఆగస్టు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  64. ↑ 64.0 64.1 64.2 64.3 64.4 64.5 64.6 64.7 "Prime Ministers of India". Prime Minister's Office, Government of India. Archived from the original on 9 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  65. ↑ "Profile: Lal Bahadur Shastri". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  66. ↑ Thelikorala, Sulakshi (18 నవంబరు 2011). "Indira Gandhi: Iron Lady of India". Asian Tribune. World Institute For Asian Studies. Archived from the original on 1 జనవరి 2016. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  67. ↑ "Profile: Indira Gandhi". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 5 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  68. ↑ Mansingh, Surjit (2006). Historical Dictionary of India. Scarecrow Press. p. 240. ISBN 978-0-8108-6502-0. Archived from the original on 28 ఫిబ్రవరి 2018.
  69. ↑ Dubey, Scharada (2009). First among equals President of India. Westland. pp. 37–44. ISBN 978-81-89975-53-1. Archived from the original on 7 జూలై 2014.
  70. ↑ 70.0 70.1 "Details of terms of successive legislative assemblies constituted under the constitution of India". Tamil Nadu Legislative Assembly. Archived from the original on 6 October 2014. Retrieved 10 May 2014.
  71. ↑ "Profile: Kumaraswami Kamaraj". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  72. ↑ "The Nobel Peace Prize 1979". Nobel Foundation. Archived from the original on 16 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  73. ↑ "Mother Teresa—Biographical". Nobel Foundation. Archived from the original on 11 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  74. ↑ "Profile: Blessed Mother Teresa". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.మూస:Tertiary source inline
  75. ↑ "The King of Kindness: Vinoba Bhave and His Nonviolent Revolution". Markshep. Archived from the original on 14 January 2010. Retrieved 13 June 2012.
  76. ↑ "Profile: Vinoba Bhave". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  77. ↑ "Ramon Magsaysay Award winners". Ramon Magsaysay Award Foundation. Archived from the original on 12 May 2014. Retrieved 12 May 2014.
  78. ↑ Talbot, Phillips (2007). An American Witness to India's Partition. Sage Publications. ISBN 978-0-7619-3618-3.
  79. ↑ "Profile: Abdul Ghaffar Khan". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 18 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  80. ↑ Service, Tribune News. "Uttarakhand journalist gave Frontier Gandhi title to Abdul Gaffar Khan, claims book". Tribuneindia News Service (in ఇంగ్లీష్). Retrieved 8 April 2021.
  81. ↑ Burrell, David B. (2014-01-07). Towards a Jewish-Christian-Muslim Theology. John Wiley & Sons. p. 137. ISBN 978-1-118-72411-8.
  82. ↑ "The chequered history of our national honours". Rediff.com. 1 February 2010. Archived from the original on 18 May 2014. Retrieved 17 May 2014.
  83. ↑ "Chennai Central renamed after Puratchi Thalaivar Dr M G Ramachandran". The Times of India. 26 June 2019. Retrieved 1 December 2023.
  84. ↑ "Some Facts of Constituent Assembly". Parliament of India. National Informatics Centre. Archived from the original on 11 May 2011. Retrieved 12 May 2014.
  85. ↑ "Profile: Bhimrao Ramji Ambedkar". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 7 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  86. ↑ Jain, Anurodh Lalit (14 ఏప్రిల్ 2013). "Let's help realise the vision of Ambedkar for Dalits". The Hindu. Archived from the original on 14 డిసెంబరు 2016. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  87. ↑ "Untouchability, The Dead Cow And The Brahmin". Outlook. 22 అక్టోబరు 2002. Archived from the original on 9 నవంబరు 2015. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  88. ↑ Vajpeyi, Ananya (27 ఆగస్టు 2015). "Owning Ambedkar sans his views". The Hindu. Archived from the original on 7 జనవరి 2016. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  89. ↑ Srivastava, Kanchan (8 అక్టోబరు 2015). "Gautam Buddha's ashes to travel from Sri Lanka to Maharashtra next week". Daily News Analysis. Archived from the original on 20 అక్టోబరు 2015. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  90. ↑ "Nelson Mandela—Biographical". Nobel Foundation. Archived from the original on 17 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  91. ↑ "Profile: Nelson Mandela". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 5 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  92. ↑ "Nelson Mandela, the 'Gandhi of South Africa', had strong Indian connections". Deccan Chronicle. Johannesburg. Press Trust of India. 7 డిసెంబరు 2013. Archived from the original on 5 మార్చి 2016. Retrieved 7 నవంబరు 2015.
  93. ↑ Mandela, Nelson (6 జూన్ 1993). "Nelson Mandela's speech at unveiling of Gandhi Memorial". Pietermaritzburg: African National Congress. Archived from the original on 8 September 2015. Retrieved 7 November 2015.
  94. ↑ "The Nobel Peace Prize 1993". Nobel Foundation. Archived from the original on 16 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  95. ↑ "PM Modi pays tributes to Sardar Patel on his death anniversary". New Delhi: IBN Live. 15 డిసెంబరు 2014. Archived from the original on 26 డిసెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  96. ↑ "Profile: Vallabhbhai Jhaverbhai Patel". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 2 నవంబరు 2015. Retrieved 11 అక్టోబరు 2015.
  97. ↑ "Patel's communalism—a documented record". Frontline. 13 డిసెంబరు 2013. Archived from the original on 5 నవంబరు 2021. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  98. ↑ "Sardar Patel: Builder of a Steel Strong India". Press Information Bureau. Archived from the original on 5 నవంబరు 2015. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  99. ↑ "Who betrayed Sardar Patel?". The Hindu. 19 నవంబరు 2013. Archived from the original on 8 ఆగస్టు 2016. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  100. ↑ Bhatia, Shyam (11 జూలై 2001). "When India and Pakistan almost made peace". Rediff.com. Archived from the original on 10 జూలై 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  101. ↑ Mukul, Akshaya (20 January 2008). "The great Bharat Ratna race". The Times of India. Archived from the original on 17 May 2014. Retrieved 17 May 2014.
  102. ↑ "Those who said no to top awards". The Times of India. 20 జనవరి 2008. Archived from the original on 24 నవంబరు 2013. Retrieved 14 మే 2014.
  103. ↑ "List of former Ministers in charge of Education/HRD". Ministry of Human Resource Development. Archived from the original on 18 October 2014. Retrieved 12 May 2014.
  104. ↑ Sharma, Arun Kumar (7 నవంబరు 2010). "Visionary educationist". The Tribune. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 11 అక్టోబరు 2015.
  105. ↑ "National Education Day celebrated". The Hindu. Krishnagiri. 14 నవంబరు 2011. Archived from the original on 25 మార్చి 2014. Retrieved 11 అక్టోబరు 2015.
  106. ↑ Shah, Shashank; Ramamoorthy, V.E. (2013). Soulful Corporations: A Values-Based Perspective on Corporate Social Responsibility. Springer Science & Business Media. p. 149. ISBN 978-81-322-1275-1. Archived from the original on 28 ఫిబ్రవరి 2018.
  107. ↑ "Profile: J.R.D. Tata". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 24 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  108. ↑ Gulzar, Nihalani & Chatterjee 2003, p. 612.
  109. ↑ "Sight and Sound Poll 1992: Critics". California Institute of Technology. Archived from the original on 16 October 2013. Retrieved 3 February 2013.
  110. ↑ Kevin Lee (5 సెప్టెంబరు 2002). "A Slanted Canon". Asian American Film Commentary. Archived from the original on 25 మే 2012. Retrieved 3 ఫిబ్రవరి 2013.
  111. ↑ 111.0 111.1 "Dadasaheb Phalke Awards". Directorate of Film Festivals. Archived from the original on 26 మే 2016. Retrieved 6 మే 2012.
  112. ↑ "Satyajit Ray: The Lesser-known Facts About the First Indian to Win Honorary Oscar". News18. 23 May 2019. Retrieved 7 February 2022.
  113. ↑ "Former PM Gulzarilal Nanda dead". Rediff.com. 15 జనవరి 1998. Archived from the original on 4 మార్చి 2016. Retrieved 14 సెప్టెంబరు 2015.
  114. ↑ Singh, Kuldeep (31 జూలై 1996). "Obituary: Aruna Asaf Ali". The Independent. Archived from the original on 25 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 14 సెప్టెంబరు 2015.
  115. ↑ "Bio-data: Avul Pakir Jainulabden Abdul Kalam" (Press release). Press Information Bureau (PIB). 26 July 2002. Archived from the original on 13 May 2014. Retrieved 12 May 2014.
  116. ↑ "M. S. Subbulakshmi commemorated with a doodle". Rediff.com. 16 September 2013. Archived from the original on 23 December 2013. Retrieved 30 October 2015.
  117. ↑ "M S Subbulakshmi: 'Nightingale' of Carnatic music". Rediff.com. 12 December 2004. Archived from the original on 8 July 2015. Retrieved 23 September 2015.
  118. ↑ "C Subramaniam awarded Bharat Ratna". Rediff.com. 18 February 1998. Archived from the original on 3 February 2014. Retrieved 12 May 2014.
  119. ↑ Merchant, Minhaz; Bobb, Dilip; Louis, Arul B.; Sethi, Sunil; Chawla, Prabhu; Ahmed, Farzand (6 మార్చి 2014). "Jayapraksh Narayan: A leader betrayed". India Today. Archived from the original on 6 జూలై 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  120. ↑ "The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1998". Nobel Foundation. Archived from the original on 11 October 2014. Retrieved 9 May 2014.
  121. ↑ "Biographical note: Amartya Sen: Thomas W. Lamont University Professor, and Professor of Economics and Philosophy". Harvard University. Archived from the original on 9 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  122. ↑ "Assam Legislative Assembly—Chief Ministers since 1937". Assam Legislative Assembly. Archived from the original on 16 January 2014. Retrieved 10 May 2014.
  123. ↑ Phukan, Sandeep (8 ఫిబ్రవరి 2014). "In Assam, Narendra Modi describes how Congress 'betrayed' it". Guwahati: NDTV. Archived from the original on 27 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  124. ↑ "Profile: Ravi Shankar". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 23 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 17 సెప్టెంబరు 2015.
  125. ↑ Lavezzoli, Peter (2006). The Dawn of Indian Music in the West. A&C Black. p. 48. ISBN 978-0-8264-1815-9.
  126. ↑ "India's Nightingale Lata Mangeshkar turns 82 today". Firstpost. 28 September 2011. Archived from the original on 30 January 2012. Retrieved 9 June 2014.
  127. ↑ Gulzar, Nihalani & Chatterjee 2003, pp. 486, 487.
  128. ↑ "Indian music's soulful maestro". BBC News. 21 ఆగస్టు 2006. Archived from the original on 17 నవంబరు 2015. Retrieved 13 సెప్టెంబరు 2015.
  129. ↑ Jamkhandi, Gururaj (26 జనవరి 2011). "Torch-bearers of kirana gharana, and their followers". The Times of India. Hubli. Archived from the original on 3 ఫిబ్రవరి 2011. Retrieved 9 మే 2014.
  130. ↑ "Haunting melodic grace of Pandit Bhimsen Joshiji". Deccan Herald. 24 January 2011.
  131. ↑ "CNR Rao, profile". Indian Research Information Network System. Retrieved 1 December 2023.
  132. ↑ Sathyamurthy, N.; Rao, C. N. R. (2019). "Face to Face with Professor C N R Rao". Resonance (in ఇంగ్లీష్). 24 (7): 775–791. doi:10.1007/s12045-019-0840-2. S2CID 201041154.
  133. ↑ Pulakkat, Hari (18 November 2013). "Bharat Ratna nominee CNR Rao won all possible awards but the Nobel prize". The Economic Times. Retrieved 1 April 2014.
  134. ↑ "Sachin Tendulkar is greatest cricketer in history – Brian Lara". BBC Sport. 12 November 2013. Archived from the original on 16 November 2013. Retrieved 19 November 2013.
  135. ↑ "Sachin Tendulkar greatest batsman to have played cricket: Dennis Lillee". The Times of India. 26 June 2012. Retrieved 5 December 2017.
  136. ↑ "Profile: Sachin Tendulkar". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  137. ↑ "Records/Combined Test, ODI and T20I records/Batting records; Most runs in career". ESPNcricinfo. 13 సెప్టెంబరు 2015. Archived from the original on 21 నవంబరు 2013. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  138. ↑ "Profile of Shri Atal Behari Bajpayee" (Press release). Press Information Bureau (PIB). Archived from the original on 10 ఆగస్టు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  139. ↑ "Profile: Shri Atal Bihari Vajpayee: March 19, 1998 – May 22, 2004 [Bhartiya Janta Party]". Prime Minister's Office. Archived from the original on 17 నవంబరు 2015. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  140. ↑ "History of BHU: The Capital of all Knowledge". Banaras Hindu University. 23 ఆగస్టు 2011. Archived from the original on 23 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  141. ↑ "Profile: Madan Mohan Malaviya". Encyclopædia Britannica. Archived from the original on 6 సెప్టెంబరు 2015. Retrieved 18 సెప్టెంబరు 2015.
  142. ↑ "Speech of Prime Minister at the Commemoration of 150th Birth Anniversary of Mahamana Madan Mohan Malaviya inaugural function". Press Information Bureau. 27 డిసెంబరు 2011. Archived from the original on 6 ఆగస్టు 2016. Retrieved 6 నవంబరు 2015.
  143. ↑ "Bharat Ratna for Pranab Mukherjee fitting recognition for his service to nation: PM Modi". The Hindu (in Indian English). PTI. 9 August 2019. ISSN 0971-751X. Archived from the original on 8 November 2020. Retrieved 4 December 2020.
  144. ↑ "Who is Bharat Ratna Bhupen Hazarika? Key things to know about him". India Today (in ఇంగ్లీష్).
  145. ↑ "Bhupen Hazarika: The Bard of Brahmaputra". Hindustan Times (in ఇంగ్లీష్). 17 September 2019.
  146. ↑ "Bharat Ratna for Pranab Mukherjee, Nanaji Deshmukh and Bhupen Hazarika". Times Now. 25 January 2019. Archived from the original on 31 August 2020. Retrieved 25 January 2019.
  147. ↑ "Who was Nanaji Deshmukh?". The Indian Express. Retrieved 11 October 2017.
  148. ↑ "Two-time Bihar CM Karpoori Thakur to be conferred Bharat Ratna posthumously". The Indian Express (in ఇంగ్లీష్). 23 January 2024. Archived from the original on 23 January 2024. Retrieved 23 January 2024.
  149. ↑ "Socialist icon Karpoori Thakur awarded Bharat Ratna, a day before centenary". The Hindu (in ఇంగ్లీష్). 23 January 2024. Archived from the original on 23 January 2024. Retrieved 23 January 2024.
  150. ↑ "Advani appointed deputy prime minister". The Times of India. 29 June 2002. Retrieved 10 May 2020.
  151. ↑ "LK Advani: The man who scripted the rise of India's BJP". BBC. 30 September 2020.
  152. ↑ "LK Advani: Iron Man who found a gentler side". NDTV. 18 December 2009.
  153. ↑ "Bharat Ratna for former PMs PV Narasimha Rao, Chaudhary Charan Singh and scientist MS Swaminathan: PM Modi". Hindustan Times. 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  154. ↑ Dean, Adam (2022). India's Middle Path: Preventive Arrests and General Strikes. Political Economy of Institutions and Decisions. Cambridge University Press. pp. 86–112. doi:10.1017/9781108777964.006. ISBN 978-1-108-47851-9. Archived from the original on 9 February 2024. Retrieved 29 October 2022.
  155. ↑ "Bharat Ratna for P.V. Narasimha Rao, M.S. Swaminathan, Charan Singh". The Hindu. 9 February 2024. ISSN 0971-751X. Retrieved 9 February 2024.
  156. ↑ Byres, Terence J. (1 January 1988). "Charan Singh, 1902–87: An assessment". The Journal of Peasant Studies. 15 (2): 139–189. doi:10.1080/03066158808438356.
  157. ↑ "Why BJP has given Bharat Ratna to Chaudhary Charan Singh". India Today. 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  158. ↑ Brass, Paul R. (1993). "Chaudhuri Charan Singh: An Indian Political Life". Economic and Political Weekly. 28 (39): 2087–2090. JSTOR 4400204.
  159. ↑ Cabral, Lídia; Pandey, Poonam; Xu, Xiuli (3 July 2021). "Epic narratives of the Green Revolution in Brazil, China, and India" (PDF). Agriculture and Human Values. 39: 249–267. doi:10.1007/s10460-021-10241-x. S2CID 237804269.
  160. ↑ Spaeth, Anthony (23–30 August 1999). "Asians of the Century: A Tale of Titans. M.S. Swaminathan". Time 100. Vol. 154, no. 7/8. Archived from the original on 25 January 2001.{{cite news}}: CS1 maint: date format (link)
  161. ↑ "PM's Big Announcement: Bharat Ratna For Two Former PMs Charan Singh, PV Narasimha Rao". News18. 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  162. ↑ 162.0 162.1 162.2 162.3 162.4 Andhrajyothy (9 February 2024). "15 రోజుల్లో ఐదుగురికి భారతరత్న.. దేశ చరిత్రలోనే సరికొత్త రికార్డ్..!". Archived from the original on 9 February 2024. Retrieved 9 February 2024.
  1. ↑ ప్రజాప్రయోజన వ్యాజ్యం అప్పటి ప్రధానమంత్రి మన్‌మోహన్ సింగ్, హోం మంత్రి సుశీల్ కుమార్ షిండే, క్రీడామంత్రి భన్వర్ జితేంద్ర సింగ్, కేంద్ర హోంశాఖ కార్యదర్శిలపై నిందారోపణ చేసింది.
  2. ↑ For people born in India, it represents the current Indian state/UT corresponding to the birthplace. For naturalized citizens, it represents the state of domicile. For foreign recipients, it lists the country of citizenship.
  3. ↑ In 1960, Ramachandran was awarded the Padma Shri, the fourth highest civilian award, but declined as the invitation was written in the Devanagari script and not Tamil.[82]
  4. ↑ Earlier, Abul Kalam Azad had refused the Bharat Ratna while he was the Education Minister of India (1947–58) citing that the selection committee members should not themselves be the recipients.[32][102][103]
  5. ↑ For people born in India, it represents the current Indian state/UT corresponding to the birthplace. For naturalized citizens, it represents the state of domicile. For foreign recipients, it lists the country of citizenship.

గ్రంథసూచి

 
Wikimedia Commons has media related to Bharat Ratna.


"https://te.wiki.x.io/w/index.php?title=భారతరత్న&oldid=4403573" నుండి వెలికితీశారు